Podobieństwa i różnice
W dniach od 2 do 4 czerwca 1989 w miejscowości Ithaca (stan Nowy Jork) odbyło się posiedzenie grupy roboczej IFIP WG8.2 poświęcone wpływowi informatyki na różne organizacje. Wprowadzenie do dyskusji wygłosił prof. W. Starbuck (USA). Za IFIP Newsletter 1989, 6, 4, s. 5 cytujemy fragmenty tego referatu.
Różnice między ludźmi i komputerami są trwałe i głębokie. Komputery nie są potencjalnymi naśladowcami istot ludzkich. Należy je traktować jako rodzaj odmienny — jak delfiny lub małe zielone istotki z Kosmosu. Rodzaj komputerowy upodobał sobie odmienne warunki egzystencji, woli inne języki, posługuje się nieco inną logiką. Kto lekceważy różnice między komputerami i ludźmi, naraża się co najmniej na śmieszność.
Komputery nie wykształciły w sobie umiejętności na ludzki sposób. Wszelkie przewidywania, że będą naśladować ludzi, prowadzą zawsze do rozczarowań. Ilekroć komputery pracują naprawdę sprawnie, tylekroć posługują się technikami zgoła odmiennymi niż te, z których korzystają ludzie.
Wiele cech komputerów najpewniej nigdy się nie zmieni. W porównaniu z ludźmi komputery są niestrudzone, lepiej manipulują symbolami, są precyzyjniejszymi logikami, wspaniałymi rachmistrzami; są zarazem znacznie szybsze i znacznie powolniejsze od ludzi. Komputery podporządkowują się ograniczeniom nałożonym przez program, bez trudu przyjmują dowolne założenia i rozwijają teorie aż do następstw najbardziej niesamowitych. Komputery prawie nie popełniają błędów — jeśli przez błąd rozumie się odstępstwo od instrukcji postępowania. Obecne komputery są nieludzko posłuszne. Zgodnie z poleceniem wykonują najbardziej absurdalne instrukcje; wobec nadciągających katastrof zachowują kamienny spokój.
Komputery mogą wprawdzie reagować na odchylenia od normy, ale nie wykazują żadnej zdolności formułowania sobie celów działania, spontanicznej zmiany programu czy choćby kwestionowania przyjętych założeń. Próby umożliwienia komputerom uczenia się są ograniczone — jak dotychczas — do przykładów bardzo wyspecjalizowanych. Komputery popełniają błędy tak rzadko, że uczyć się na nich nie muszą.
Inne cechy komputerów mogą się zmienić, jeśli projektanci tak zdecydują; do takich właściwości należą: dosłowność interpretacji instrukcji, brak zahamowań, precyzja, niezawodność, konsekwencja, prostota i przewidywalność postępowania.
Ludzie są inni. Ich mózgi są równoległymi procesorami, wykonującymi jednocześnie wiele współdziałających procesów. Mają rozległe pamięci obdarzone strukturą semantyczną. Ludzie zazwyczaj wiedzą, że posiadają pewną informację nawet wtedy, kiedy nie mogą sobie jej natychmiast przypomnieć. Ludzie potrafią przetwarzać skomplikowane informacje wzrokowe i słuchowe, swobodnie przeskakiwać z jednego szczebla abstrakcji na inny: od ogółu do szczegółu, są w stanie odróżniać pierwszy plan od tła, zjawisko — od jego otoczenia, sygnał — od szumu, potrafią wyodrębniać wzorce nie ignorując kontekstu, koncentrować się na bodźcach ważnych lub niezwykłych, działać wedle planów niepełnych lub niedokładnych, ekstrapolować doznane doświadczenia nie zapominając, że działają poza obszarem tych doświadczeń.
Co więcej, i co zapewne najważniejsze, ludzie są mniej poważni niż komputery, znacznie łatwiej popełniają błędy. Podczas gdy komputery są bezwzględnie posłuszne, ludzie ignorują polecenia, zapominają instrukcje lub interpretują je nader dowolnie, spontanicznie zmieniają plany postępowania, nużą się, eksperymentują, kwestionują przyjęte założenia. Wiele ludzkich umiejętności i sposobów reagowania zależy od postrzegania odchyleń od założeń i celów, przyjmowane cele zaś — ewoluują. Ludzie podają niekiedy w wątpliwość nawet najbardziej fundamentalne założenia, zwłaszcza po kilku lampkach wina. W rezultacie ludzie wiedzą, że błądzą, i uczą się na swoich błędach. Właśnie błędom twórcy mają wiele do zawdzięczenia. Ludzie są w stanie zmieniać swój program.
Różnice między ludźmi i komputerami pozwalają przypuszczać, że razem mogą osiągać wyniki przekraczające możliwości każdego z obu tych rodzajów oddzielnie. Ale współpraca nie jest łatwa.
Systemy doradcze (eksperckie) powstały z pomysłu naśladowania ludzkich zdolności, ale wydaje się niemożliwe, by cel ten można było osiągnąć. W każdym razie dotychczas zbudowane systemy nie naśladują ludzi ani dokładnie, ani pewnie. Dlaczego zresztą jakikolwiek system komputerowy miałby naśladować człowieka? Antropomorfizm jest cechą zupełnie zbędną: nie pasuje do właściwości komputerów i zapewne nie ma żadnego wpływu na sprawność układu człowiek–komputer. Inżynierowie i uczeni stworzyli przecież programy znacznie przewyższające możliwości człowieka, a przy tym w niczym go nie naśladujące.
Wiedza o współdziałaniu komputerów i ludzi musi koncentrować się wokół zdolności ludzkich, ponieważ są one w zasadzie niezmienne, w przeciwieństwie do szybko zmieniających się możliwości komputerów. Ale ludzie są tak skomplikowani i tak elastyczni, że ścisła wiedza o ich zachowaniu się pozostanie zapewne zawsze nader ograniczona i niepewna.
Kluczową sprawą dla projektowania układów współdziałania ludzi i komputerów jest osiągnięcie właściwej równowagi. W miarę tego, jak będzie postępować ewolucja komputerów, optymalne rozwiązania będą się stale zmieniać. Dobrze wyważone rozwiązania mogą okazać się nader wrażliwe na konteksty, wobec czego projektanci muszą być przygotowani na to, że — w rozmaitych warunkach — rozwiązaniami optymalnymi mogą okazać się rozwiązania bardzo różne. Trzeba więc studiować możliwie jak najbardziej realistyczne modele rzeczywistych problemów, gdyż spostrzeżenia dotyczące bardzo abstrakcyjnych doświadczeń nie przenoszą się niestety do realnie interesujących okoliczności.
Z angielskiego przełożył NDK
