Problemy programowania języka naturalnego. Aspekty instrumentalne
Na temat komputerów, ich różnorodnych aspektów użytkowania oraz kryjących się w nich dalszych możliwości napisano wiele. H. Moser określił nawet swego czasu komputer mianem “maszyny uniwersalnej” (1). Jest w tym stwierdzeniu oczywiście sporo przesady, niemniej jednak fakt pojawienia się komputerów w wielu dziedzinach życia, kształcenia i nauki zmusza nadal do poważnej refleksji nie tylko pedagogicznej. Również przed nauczycielami stawia się zadanie racjonalnego wykorzystania potencjału możliwości komputerów, w stosunku bowiem do nowej techniki przetwarzania informacji oraz techniki komputerowej zdecydowanie brak alternatywy. Myślę, że uda się zainteresować wielu nauczycieli bez wątpienia ciekawą dziedziną, jaką jest nauczanie języków obcych wspomagane techniką komputerową. Kiedyś wyraziłem pogląd — po obserwacji oprogramowania do wspomagania nauczania różnych przedmiotów — że tworzenie oprogramowania językowego wydaje się być działalnością najbardziej rozsądną. Jest w tym stanowisku wiele przekory, niemniej jednak uważam, że komputer — szczególnie jeśli myślimy o rozsądnej perspektywie rozwoju tej dziedziny — jest interesującym sposobem nauczania wybranych aspektów języka obcego. Jak zatem jest z cytowaną powyżej “uniwersalnością” komputera? Korzystanie do nauczania języków obcych ze środka dydaktycznego, jakim jest komputer, nastręcza sporo istotnych problemów. Jednym z nich jest nie tylko zagadnienie oprogramowania, lecz także brak podbudowy teoretycznej stanowiącej bazę tworzenia oprogramowania językowego; na ten temat szerzej mówi się w pracy (2). Jest oczywiste, że komputer ma pewne ograniczenia i nie może być przydatny we wszystkich rodzajach pracy nad językiem obcym czy to na etapie nauczania, czy uczenia się. Przy pomocy tego urządzenia możemy bez trudności prezentować materiał językowy w sposób dynamiczny, programowo kontrolować postępy uczącego się. Komputer nie ma wbudowanych możliwości rozumienia języka naturalnego, co w zasadniczy sposób przesądza nasze podejście technologiczne w procesie tworzenia oprogramowania dla potrzeb dydaktyki języków obcych. W związku z tym wydaje się zasadne omówienie wybranych aspektów lingwistycznych języka, jako warunku sine qua non dalszych rozważań o roli komputera w nauczaniu języków obcych, rozwijaniu sprawności językowych, możliwościach algorytmizacji materiału językowego (3). Szczupłość miejsca uzasadnia pozostanie przy ograniczeniach instrumentalnych, jakie stwarza komputer, zagadnieniom lingwistycznym programowania języka poświęciłem bowiem sporo uwagi w innych publikacjach.
Komputery, z jednej strony, pozwalają na wykonywanie różnorodnych operacji matematycznych, z drugiej zaś nie dysponują możliwościami pozwalającymi na operowanie informacją werbalną. Spektrum tych działań ma charakter dosyć ograniczony; jest co prawda możliwość porównywania wzajemnie dwóch wyrazów, ich identyfikowania, zestawiania jednostek leksykalnych w zdania, a także prostych manipulacji na krótkich tekstach. Są to operacje o charakterze syntaktycznym. Oprogramowanie pozwalające na ich wykonywanie jest związane z dużymi nakładami finansowymi i czasu oraz wymaga dużych umiejętności programowania. Oprogramowanie wykorzystujące niektóre elementy tzw. sztucznej inteligencji jest niezwykle kosztowne i w Polsce tego typu oprogramowania się nie spotyka. Współcześnie jednak nie ma komputerów, które mogłyby poddawać kompleksowej analizie struktury zdaniowe. Prace badawcze z tego zakresu mają charakter teoretyczny i koncentrują się z reguły na badaniu poprawności językowej. Najczęściej spotykane typy oprogramowania są oparte na zasadzie wielowyboru lub mają charakter drylu. Rysuje się paradoksalna sytuacja: wykorzystuje się skomplikowaną technologię, przy pomocy której osiąga się z kolei cele w sposób zgoła prymitywny. Stosowanie innych środków dydaktycznych w sposób znacznie mniej skomplikowany pozwala uzyskać zauważalnie lepsze wyniki. Nie znaczy to wcale, że w jednoznaczny sposób przesądza to los komputera jako środka dydaktycznego w nauczaniu języka obcego. Korzystając z komputerów w pracy dydaktycznej, muszę przyznać (4), że są one urządzeniami nadającymi się doskonale do pracy nad formą pisaną języka, ponieważ dotychczasowe prace, o czym już wspominałem, nad syntezatorami mowy nie przynoszą pozytywnych rezultatów pozwalających na porozumiewanie się z komputerem przy pomocy głosu. Ponadto komputer nie nadaje się do pracy nad długimi tekstami, które powinny być czytane od początku do końca, ponieważ na ekranie piszemy z góry do dołu, gdy zaś stronica (ekran monitora) jest zapełniona, tekst przesuwa się do góry, a górny wiersz tekstu zanika. W tym względzie książka ma przewagę nad komputerem, gdyż łatwiej jest przewrócić kartkę, by powrócić do początku tekstu, niż sprawić, aby początkowe fragmenty “stronicy” ukazały się ponownie na ekranie monitora. Jak widać z powyższych przykładów, pojawiły się określone ograniczenia natury technicznej. Równolegle powstały także ograniczenia o innym charakterze, w zakresie programowania języka wypływające z jego specyfiki. Zgodzimy się ze stwierdzeniem, że nauczanie i uczenie się języków obcych to nie tylko wzajemnie przenikające się zamierzone działanie, lecz także proces poznawczo–intelektualny wymagający udziału naszej świadomości. Pominiemy jednak lingwistyczne podstawy programowania języka, aby pozostać przy aspekcie informatycznym. Trzeba jednak nadmienić, że autorzy programów językowych powinni uwzględniać te fakty wypływające, z jednej strony, ze specyfiki danego języka obcego, z drugiej strony — uwarunkowań technicznych. Egzemplifikując je w odniesieniu do języka niemieckiego, musimy zwrócić jeszcze uwagę na kilka równie istotnych kwestii wynikających z możliwości komputera, a przede wszystkim na konieczność uwzględnienia niemieckich znaków diakrytycznych, ponieważ bez tego oprogramowanie językowe traci wiele. Posłużymy się następującymi przykładami:
Dziewczyna idzie do biura
Das Maedchen geht ins Buero.
zamiast
Das Mädchen geht ins Büro.
Uebungstaetigkeiten
zamiast
Übungstätigkeiten
Konieczność stosowania niemieckich znaków diakrytycznych w konstruowanych programach jest bezsporna. Nie są one jednak możliwe do uzyskania bezpośrednio z klawiatury komputera. Stajemy zatem przed zadaniem zdefiniowania własnych znaków. Przy tej okazji warto wiedzieć o kilku zasadach:
(1) Zanim przepiszemy nasz oryginalny zestaw znaków i zaczniemy wprowadzać własne modyfikacje, należy zabezpieczyć się przed możliwością wpisania go do obszaru pamięci przeznaczonej generalnie dla Basicu i zajętej np. przez zmienne. Zabezpieczenie to jest bardzo proste, polega ono na obniżeniu górnej granicy obszaru pamięci przeznaczonego dla Basicu, co można łatwo osiągnąć zmieniając wartości w komórkach 55 i 56.
Uzyskanie zestawu własnych znaków jest najczęściej połączone ze znacznym zmniejszeniem obszaru pamięci przeznaczonej dla użytkownika, co radziłbym brać pod uwagę przy opracowywaniu dużych programów wykorzystujących znaki definiowane przez użytkownika. Poniżej przedstawiony program, zaczerpnięty z podręcznika pt. Commodore 64 programmer’s reference guide, przepisuje z pamięci RAM do ROM oryginalny zestaw znaków. Po jego wykonaniu komputer jest gotowy do wprowadzania poprawek. Dla ułatwienia podam, że pierwszy znak znajduje się w komórce o adresie 12288 + 7, następny znak jest w komórce o adresie 12296 + 7 itd.
10 POKE 52, 48: POKE 56, 48: CLR
20 POKE 56334, PEEK (56334) AND 254
30 POKE l, PEEK(1) AND 252
40 FORX = 0 TO 2047: POKEX + 12,288, PEEK (53248 + X): NEXT
50 POKE l, PEEK(1) OR 4
60 POKE 56334, PEEK (56334) OR 1
70 POKE 53272, PEEK (53272) AND 240 + 12
Użytkownik ma do wyboru dwa sposoby, z których każdy wymaga uprzedniego przepisania całego lub wybranego zestawu znaków z pamięci ROM do RAM. Pierwszy sposób polega na zaprojektowaniu od nowa wszystkich znaków i ze względu na dużą pracochłonność metody nie zalecałbym tego sposobu. Drugi zaś polega na wprowadzeniu własnych poprawek tylko do tych liter, które będą używane. Ten sposób ma w naszym przypadku znaczenie praktyczne, pozwala łatwo uzyskać niemieckie znaki diakrytyczne. Następnie wyłącza się oryginalny generator oraz tak zmienia konfigurację pamięci, aby procesor wizyjny komputera czerpał dane z naszej pamięci RAM zamiast z ROM. Zaprojektowany w ten sposób zestaw można zapisać na taśmie, a jeszcze lepiej na dyskietce i wczytać do pamięci bez konieczności powtarzania całej opisanej operacji. Powyższą procedurę polecałbym szczególnie nauczycielom germanistom piszącym własne programy językowe, którzy stosując te zalecenia przezwyciężą łatwo przeszkody. Naszkicowane wymagania są niezwykle ostre, ale i ambitne w stosunku go programów komputerowych dla potrzeb dydaktyki języków obcych, jak również ich twórców. Mimo wspomnianych ograniczeń technika komputerowa stwarza szansę zmiany infrastruktury nauczania, i to nie tylko języków obcych.
Bibliografia
1. H. Moser: Computer vor der Schultür. Zürich 1986.
2. W. Kwapisz: Aspekty zastosowania techniki komputerowej w procesie dydaktycznym — na przykładzie nauczania języków obcych. Materiały seminarium naukowo–dydaktycznego OFEK. INFOSYSTEM’88. Poznań, 25 i 26 kwietnia 1988 (w druku).
3. W. Kwapisz: Komputer a programowanie podsystemów języka. Uwarunkowania, ograniczenia, możliwości. Zeszyty Naukowe Studium Nauki Języków Obcych Uniwersytetu. Gdańskiego, nr 6 (w druku).
4. W. Kwapisz: Prakseologiczne aspekty dydaktyki języka obcego — nauczania wspomaganego systemem komputerowym. Prace Naukowe SNJO Politechniki Wrocławskiej. Seria: Studia i Materiały: 1988, nr 27/23.
Wiesław Kwapisz
