System TELZIS — telegraficzne zbieranie informacji statystycznych
1. Uwagi wstępne
Od wielu już lat — za pośrednictwem sieci teleksowej GUS–u — są miesięcznie zbierane ze wszystkich 49 wojewódzkich urzędów statystycznych (WUS–ów) pewne charakterystyczne dane w postaci meldunków z województw. Dane te dotyczą takich dziedzin, jak przemysł, inwestycje, budownictwo, transport, handel wewnętrzny oraz rolnictwo, tworząc tzw. sprawozdawczość operatywną dla rządu. W celu umożliwienia wykrycia błędów, które mogą powstawać zarówno przy sporządzaniu meldunku, jak i podczas transmisji, wprowadzono sumy kontrolne. Sumy te są wyliczane dla wszystkich wierszy i kolumn w czasie przygotowywania danych i razem z danymi transmitowane. Do końca roku 1981 meldunki sprawozdawczości operatywnej przekazywane przez WUS–y były odbierane na 6 dalekopisach pracujących w sekcji teleksów. Typów meldunków przekazywanych w tamtym okresie przez każdy WUS było 12, przy czym łączna ilość danych wynosiła 600. Dawało to spływ ogółem 588 meldunków miesięcznie. Pracownice sekcji teleksów sumowały każdy z wpływających meldunków na kalkulatorach, sprawdzając zgodność sum kontrolnych w poziomie i pionie oraz inne zależności arytmetyczne i logiczne określone przez zainteresowane departamenty. Wszystkie niezgodności wyjaśniano korzystając z teleksu lub telefonu. Sprawdzone dane stanowiły podstawę obliczania zestawień wynikowych, z reguły w układach wojewódzkich, z użyciem małej mechanizacji. Pracochłonność przygotowania tablic wynikowych (bez czasu kontroli danych) wynosiła średnio ok. 17 godzin dla jednego typu meldunku.
W roku 1982 nastąpiła zmiana obiegu sprawozdawczości resortowej. W zasadzie całość tej sprawozdawczości przejął GUS, zwiększając zakres zbieranej informacji operatywnej i rozszerzając ją o układy resortowe i gałęziowe. W związku z tym liczba typów meldunków wzrosła do 33, a ilość danych liczbowych zwiększyła się około sześciokrotnie. Odbiór i sprawdzanie w dotychczasowy sposób byłyby niemożliwe bez angażowania licznych zespołów ludzkich.
Wzrost ilości przekazywanych danych zbiegł się w czasie z wdrażaniem tzw. systemu TELZIS (telegraficzne zbieranie informacji statystycznych), który automatyzował dotychczasowy proces kontroli i przetwarzania meldunków przesyłanych siecią teleksową. Automatyzacja polegała na włączeniu bezpośrednio do sieci teleksowej minikomputera MERA–9150, o liczbie wejść z sieci równej liczbie posiadanych linii dalekopisowych. Tak zautomatyzowany system odbioru i przetwarzania meldunków teleksowych w porównaniu z systemem dotychczasowym pozwalał na:
— wyeliminowanie ręcznego sprawdzania odbieranych meldunków;
— skrócenie czasu przekazywania do nadawcy informacji zwrotnej o wykrytych błędach;
— wyeliminowanie ręcznego przetwarzania danych z opisywaniem tablic publikacyjnych.
Rozkład terminów przekazywania informacji operatywnej, określony potrzebami odbiorców, był jednak bardzo nierównomierny na przestrzeni miesiąca. Na ogólną liczbę 33 meldunków 25 z nich nadawano między 3 a 5 dniem roboczym każdego miesiąca, co powodowało znaczne obciążenie w tych dniach 6 posiadanych linii. Dla zwiększenia przepustowości w połowie roku 1982 uruchomiono dalsze 2 linie teleksowe. Nadal jednak ciągle wzrastały zarówno liczba meldunków, jak i zakres zbieranej informacji, i nadal istniała konieczność dodatkowych łączy. W tym celu w roku 1983 zainstalowano urządzenia telegrafii wielokrotnej i zwiększono liczbę linii z 8 do 12.
Na początku roku 1984 typów meldunków było już 64, a ogólna liczba przesyłanych danych wynosiła ok. 8500 (w tym ok. 2500 w okresach kwartalnych).
W stosunku do roku 1981 nastąpił pięciokrotny wzrost liczby typów meldunków i dziesięciokrotny ilości przekazywanych danych liczbowych, z ciągłą tendencją dalszego wzrostu.
2. Sprzęt
Podstawowym ogniwem automatycznego odbioru i przetwarzania danych w systemie TELZIS jest, jak już wspomnieliśmy, minikomputer MERA–9150.
W skład zestawu minikomputera wchodzą: jednostka centralna z pamięcią operacyjną o pojemności 32 K słów 16–bitowych; pamięć dyskowa 10 MB; pamięć taśmowa; drukarka wierszowa Data Products 2230 o szybkości 300 wierszy/min.
Z zestawem tym współpracuje wyposażenie telekomunikacyjne, na które składa się: adapter linii telegraficznej z pomocniczym stanowiskiem operatorskim; konwerter telegraficzny dla każdej z 11 linii wchodzących przez adapter do minikomputera; dalekopisy.
Wyposażenie to jest dołączone do rejestratora danych na zasadzie stanowisk operatorskich, przy czym jedna linia teleksowa zajmuje jedno wejście rejestratora MERA–9150.
Dalekopisy dołączone do linii telegraficznych aa pośrednictwem konwerterów telegraficznych są normalnymi stacjami teleksowymi — z tym jednak, że sposób ich wykorzystania uległ radykalnej zmianie. U nadawcy do przekazywania meldunków w systemie TELZIS służą tylko dziurkarka i czytnik taśmy papierowej. Meldunki przygotowane na taśmie dziurkowanej, które automatycznie ma odbierać minikomputer, muszą być poprzedzone nadaną na dalekopisie nadawcy sekwencją ustalonych znaków na początku każdego połączenia teleksowego. Informacje nie poprzedzone taką sekwencją są przesyłane do dalekopisu odbiorcy. Umożliwia to używanie tych samych łączy teleksowych zarówno do transmisji danych w systemie TELZIS, jak i do tradycyjnego przekazywania korespondencji.
Istotną funkcję w systemie spełnia adapter linii telegraficznych (ALT). Zapewnia on dwustronną współpracę minikomputera z dalekopisami, dokonując konwersji kodu wewnętrznego MERA–9150 na kod telegraficzny (i przeciwnie) oraz generując funkcje sterujące pracą minikomputera i dalekopisów. Dołączenia adaptera ALT do rejestratora nie wymaga żadnych zmian w oprogramowaniu systemowym tego rejestratora, a przyjęcie informacji z linii teleksowej jest uwarunkowane tylko zgodnością formatu informacji z zaprogramowanym formatem w pamięci minikomputera. Praca ze zdalnymi stacjami teleksowymi nie wprowadza ograniczeń ani zakłóceń w pracy lokalnych stanowisk operatorskich.
Z 12 posiadanych linii teleksowych 11 włączono za pośrednictwem adaptera ALT do minikomputera MERA–9150. (Pozostała linia, używana wyłącznie do korespondencji, jest zakończona tylko dalekopisem.) Pierwsze 7 linii ma równocześnie wyjście na dalekopis. Pozostałe 4 linie o wydzielonym znamienniku i numerze teleksowym nie mają wyjść dalekopisowych; służą one wyłącznie do odbioru meldunków w systemie TELZIS.
Na podstawie obserwacji można określić przepustowość tak zorganizowanego systemu. Czas potrzebny na przesłanie jednego meldunku zawierającego średnio 800 znaków wynosi ok. 6 min, przy czym ok. 2 min trwają wstępne czynności manipulacyjne (wymiana znamienników, wypisanie daty i numeru, nadawanego meldunku itp.), a pozostałe 4 min trwa transfer (obserwowana szybkość transmisji z taśmy dziurkowanej do 200 znaków/min). Ogólna przepustowość 11 linii teleksowych wynosi więc teoretycznie ok. 110 meldunków 800–znakowych na godzinę; w praktyce jest ona ok. 30% mniejsza, gdyż często (zwłaszcza wówczas, gdy meldunek jest nadawany po raz pierwszy lub po zmianach formatu danych) nadawanie meldunków jest powtarzane na skutek dużej liczby błędów w danych. Błędy te są czasami również powodowane przekłamaniami na łączach.
Aby zapewnić dużą niezawodność działania systemu, którego najbardziej odpowiedzialnym ogniwem jest rejestrator MERA–9150, sprzężono z sobą za pomocą przełącznika dwa zestawy minikomputerów. Drugi zestaw ma podobne wyposażenie jak pierwszy, co jest podyktowane koniecznością zapewnienia możliwości wymiennego przepisywania zawartości dysków w obu zestawach. Podczas największego nasilenia (szczytu) odbioru meldunków zestaw ten przejmuje przetwarzanie danych operatywnych; w pozostałym czasie służy on do przetwarzania danych z innych systemów Ośrodka Elektronicznego GUS.
3. Oprogramowanie
System operacyjny MERA–9150 obsługuje partie danych, zwane “paczkami” (będące odpowiednikami bloku fizycznego w systemie ICL). W związku z tym, oprócz danych, na każdym formularzu znajdują się znaki sterujące obsługą paczki w minikomputerze.
Transmisja danych wraz ze znakami sterującymi powoduje, że każdy meldunek trafiający do pamięci jest odbierany jako paczka, której identyfikatorem jest symbol typu meldunku i symbol województwa nadawcy. Prawidłowe otwarcie paczki jest sygnalizowane na dalekopisie nadawcy komunikatem typu “OE W–wa prosi o dane do tabl. … woj. …”.
Zakończenie nadawania powoduje automatycznie kontrolę danych indywidualnym programem kontroli paczki zarówno pod względem arytmetycznym, jak i logicznym, zgodnie z założeniami zleceniodawcy. Wynikiem kontroli, której czas trwania nie przekracza kilkunastu sekund, jest rejestr paczki. Rejestr taki, jako komunikat zwrotny określający rodzaj błędów i ich współrzędne (o ile są możliwe do ustalenia), jest wypisywany na dalekopisie nadawcy meldunku. W założeniach przyjęto, że jeżeli w meldunku stwierdzi się więcej niż 3 błędy, to nadawca jest zobowiązany do ponownego nadania całego poprawionego meldunku. Jeżeli błędów jest mniej, korektę wprowadza się korzystając z dalekopisu. Gdy meldunek jest odebrany poprawnie, nadawca otrzymuje potwierdzenie takiego odbioru.
Rolę pomocniczą spełnia tutaj nadzorcze stanowisko operatorskie. Umożliwia ono “podglądanie” transferu meldunku na dowolnej linii oraz w razie potrzeby może być przełączone do rejestratora na miejsce tej linii w celu skorygowania zauważonego błędu lub zamknięcia paczki i uzyskania rejestru, jeśli podczas transmisji nastąpiła przerwa na linii.
Kompletność meldunków sprawdza się wybierając standardową funkcję minikomputera “Wyświetl rejestr”. Wyświetlenie na ekranie stanowiska lokalnego wszystkich rejestrów poprawnych daje gwarancję, że uzyskano komplet bezbłędnych danych.
Przetwarzanie danych trwa dużej niż na dużym komputerze. Wynika to nie tylko z różnicy czasów operacyjnych, lecz także z braku dostępu do dużych obszarów pamięci wewnętrznej. W minikomputerze MERA–9150 programista ma do swojej dyspozycji 99 komórek pamięci. Ponieważ z reguły każdy meldunek zawiera więcej liczb, programista musi tak przeorganizować cały zbiór, aby mógł przetwarzać dane drobnymi fragmentami i wyniki tych działań wyprowadzać kolejno na drukarkę. Są do tego potrzebne duże obszary pamięci dyskowej.
Mieczysław Mączyński
Ośrodek Elektroniczny GUS
