Pakiet oprogramowania CDS/ISIS do obsługi systemów informacyjnych
l. Informacje ogólne
Instytut Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej (INTE) w Warszawie od roku 1978 jest w posiadaniu pakietu CDS/ISIS stworzonego w celu eksploatacji systemów informacyjnych z zakresu informacji naukowej i bibliograficznej w ośrodkach informacji naukowej i bibliotekach. Jak wykazuje praktyka, zastosowanie tego pakietu jest także możliwe w innych systemach, mających nawet pewne cechy systemów faktograficznych, a więc korzystających na ogół z oprogramowania typu SZBD, tj. systemu zarządzania bazą danych. Rozszerzenie zakresu zastosowań pakietu CDS/ISIS wiąże się z pracami rozwojowymi nad tym systemem prowadzonymi w sposób ciągły w kilku ośrodkach na świecie, m. in. w Instytucie INTE. Prace te są koordynowane przez właściciela pakietu — UNESCO, rozpowszechniającą oprogramowanie CDS/ISIS nieodpłatnie pod warunkiem nieczerpania zysków z jego eksploatacji. W Polsce dystrybutorem systemu jest Instytut INTE, który na podstawie zawieranej trójstronnej umowy między UNESCO, INTE i instytucją otrzymującą jest zobowiązany przekazać oprogramowanie i dokumentację, przeprowadzić kurs z zakresu eksploatacji pakietu dla dwu przedstawicieli instytucji go otrzymującej oraz pośredniczyć w. przekazywaniu do UNESCO informacji związanych z dokonywanymi zmianami w oprogramowaniu i z eksploatacją systemu u nowego użytkownika.
2. Wymagania sprzętowe, charakterystyka oprogramowania
Pakiet CDS/ISIS tworzy komputerowy system przechowywania i wyszukiwania informacji używający zasobów systemów cyfrowych typu IBM 360 i 370 lub Jednolitego Systemu zarówno w trybie wsadowym, jak i w trybie on–line. W tym ostatnim przypadku jest wymagany odpowiedni sprzęt (sieć terminali) oraz dodatkowe oprogramowanie systemowe w postaci monitora telekomunikacyjnego CICS lub jego odpowiednika dla maszyn Jednolitego Systemu. W obu przypadkach CDS/ISIS wymaga systemu operacyjnego OS lub VS, w jaki standardowo są zaopatrywane maszyny IBM i Jednolitego Systemu. Możliwości funkcjonalne systemu w obu trybach pracy są identyczne.
Otrzymane z UNESCO oprogramowanie było utworzone w Assemblerze dla IBM 370 i w PL/I. W Instytucie INTE dostosowano moduły w Assemblerze do maszyny IBM 360. Przetwarzanie w trybie wsadowym wymaga minimum 150 KB pamięci.
Taśma dystrybucyjna systemu zawiera bibliotekę programów źródłowych, biblioteki makrodefinicji, parametrów i procedur JCL do eksploatacji systemu oraz zbiór zawierający kompletny tekst dokumentacji systemu.
3. Charakterystyka funkcjonalna systemu
Funkcjonalnie system CDS/ISIS można podzielić na trzy podsystemy: utrzymywania bazy danych, wyszukiwania i edycyjny.
Podsystem utrzymywania bazy danych obejmuje procesy: definiowania bazy danych, przygotowania danych na nośnikach maszynowych, wprowadzania danych do systemu, modyfikacji istniejących w bazie zapisów, aktualizacji zbioru głównego i odwróconego bazy danych.
W trybie on–line wprowadzanie danych jest sterowane przez wyświetlanie przez system na ekranie przygotowanych wcześniej formatów ekranu (worksheets). System weryfikuje wprowadzane dane pod kątem ich poprawności w zakresie określonym przez definicję bazy danych, do której są wprowadzane.
W podsystemie utrzymywania bazy danych mieszczą się też funkcje związane z językiem informacyjnym systemu eksploatowanego z użyciem pakietu. Sprowadzają się one do definiowania elementów zbioru głównego selekcjonowanych do zbioru odwróconego z jednoczesną kontrolą (lub bez niej) wybranego słownictwa, np. na podstawie tezaurusa lub zwykłego słownika, określenia zbioru słów tzw. stopowych, czyli nieistotnych do wyszukiwania, oraz do założenia zbioru ANY umożliwiającego wykorzystanie w wyszukiwaniu relacji hierarchii między poszczególnymi terminami języka informacyjnego. Przy selekcji do zbioru odwróconego jest możliwe określanie dwu poziomów istotności wybieranych terminów, rozróżnianych w ramach języka zapytań.
Teksty dokumentów wprowadzane do bazy mogą zawierać pola zakodowane, dekodowane w trakcie wydruków na podstawie podanego słownika.
Podsystem wyszukiwania korzysta ze zbioru odwróconego, stanowiącego słownictwo języka zapytań systemu informacyjnego opartego ha pakiecie CDS/ISIS. W porównaniu z pracą wsadową wyszukiwanie w trybie on–line ma dodatkowe zalety polegające na prowadzeniu dialogu z maszyną, umożliwiającego wielokrotne modyfikacje formułowanych pytań z przeglądaniem uzyskanych cząstkowych odpowiedzi, oraz na natychmiastowej zmianie bazy danych podlegającej wyszukiwaniu. Operatorami języka zapytań są operatory logiczne: LUB, I oraz negacja. Jest możliwe maskowanie prawej końcówki słowa języka zapytań, wykorzystanie hierarchii (zbiór ANY) oraz dwu poziomów istotności słów. Jest dopuszczalne stosowanie nawiasów do budowania odpowiednich wyrażeń logicznych w zapytaniach. Dzięki użyciu funkcji TEXT jest możliwa dodatkowa selekcja wyszukanych na podstawie zbioru odwróconego rekordów pod kątem spełniania przez nie zadanych relacji logicznych i arytmetycznych.
Podsystem edycyjny obejmuje funkcje sortowania i drukowania odpowiedzi, katalogów i indeksów, także w dość specyficznych formach wyjściowych z bazy danych systemu. Do realizacji tych funkcji system CDS/ISIS, został wyposażony w mechanizm definiowania kluczy sortowania (dowolnych elementów rekordów, według których są porządkowane wydruki) oraz w język definiowania wydruków. Język ten zezwala na zaprojektowanie i otrzymywanie żądanej postaci wydruku w drodze redagowania tekstu polegającego na uzupełnianiu komentarzami (np. nazwami pól), wstawianiu znaków, stronicowaniu, wydruku wieloszpaltowym, określaniu marginesów, interlinii itp. Podsystem edycyjny zawiera także osobny zbiór programów służących do redagowania tekstów na urządzeniach do fotoskładu. Przy braku takich środków technicznych moduły te mogą być używane do jeszcze bogatszych form redagowania tekstu, np. podkreślania lub wprowadzania druku grubego, osiąganych na zwykłej drukarce wierszowej; w ten sposób można też drukować polskie litery ze znakami diakrytycznymi (np. ą, ę, ł, ó) po odpowiednim ich zakodowaniu podczas wprowadzania tekstów do bazy.
4. Rozwój oprogramowania pakietu CDS/ISIS
Dla bardziej złożonych zastosowań zrealizowano w Instytucie INTE dwa pomocnicze pakiety programów przeznaczone do przetwarzania danych uzyskiwanych z baz danych systemu CDS/ISIS. Pierwszy z nich, tzw. DML (Data Manipulation Language), wzbogaca podsystem wyszukiwania przez jednoczesną współpracę z wieloma bazami danych przy stosowaniu języka zapytań CDS/ISIS. Umożliwia tworzenie zapytań lub danych wejściowych do aktualizacji z użyciem informacji uzyskanych z poprzednich odpowiedzi (do tej samej lub innej bazy) i programowanie innych dowolnych działań na wyszukanych rekordach. Drugi pakiet, tzw. relacyjne pośrednictwo (interface), służy do redefiniowania bazy CDS/ISIS do modelu relacyjnego i umożliwia korzystanie z podstawowych operacji dostępnych w tym modelu (algebry relacyjnej) z dodatkowymi funkcjami edycyjnymi do wydruku tablic.
Od roku bieżącego UNESCO dostarcza nową wersję pakietu, którego baza danych korzysta ze zbiorów o organizacji VSAM (niedostępnej przy systemie OS), mającej — w porównaniu z dotychczasową — wiele zalet. Zniesiono w niej najistotniejsze ograniczenia dotyczące wielkości bazy i długości termu języka zapytań, zwiększono efektywność przetwarzania, rozszerzono język zapytań o operatory kontekstowe (analogiczne do operatorów systemu STAIRS czy AWIT).
Pod auspicjami UNESCO na Uniwersytecie w Pizie opracowano adaptację pakietu CDS/ISIS do minikomputerów PDP-11. Wersji tej, po udostępnieniu jej Polsce, można by używać na minikomputerach SM-4.
Obecnie w kraju z pakietu CDS/ISIS korzystają 24 instytucje, większość z nich w celu automatyzacji systemów informacyjnych powstających w ramach rządowego systemu informacji naukowej, technicznej i organizacyjnej SINTO.
Janusz Rolecki
