POLITECHNIKA POZNAŃSKA W POZNANIU

WYDZIAŁ ELEKTRYCZNY

INFORMATYKA

 

 

 

 

 

 

Michał Łusiak, Maciej Drozdowski

Preferencje odbiorców stron WWW
- badanie ankietowe

Raport RB-030/2000

 

 

 

"Im bardziej zaawansowane technicznie medium,
tym bardziej prymitywne, błahe i bezużyteczne wiadomości
są przy jego pomocy przekazywane"

Stanisław Lem

 

 

 

Poznań, listopad 2000


1. Wstęp

W niniejszej pracy opisane zostały wyniki ankietowego badania preferencji czytelników stron WWW, co do treści i formy prezentacji w Internecie oraz co do stosowanych rozwiązań technicznych. Celem badań było opracowanie wskazówek jak powinna wyglądać "dobra" strona WWW.

Ankieta została przygotowana w dwóch wersjach: elektronicznej (w postaci formularza WWW, którego wyniki odsyłane były e-mailem) i papierowej. Pierwsza z nich dostępna była pod adresem: http://aurora.put.poznan.pl/~saracen/school/ankieta.html.

Prośba o jej wypełnienie została wysłana do grupy dyskusyjnej serwera studenckiego Aurora. Wersja papierowa została rozprowadzona wśród pracowników Instytutu Informatyki Politechniki Poznańskiej oraz wśród studentów akademika DS6. Okres wypełniania trwał około miesiąca - na przełomie kwietnia i maja 2000 - i ankietę wypełniło ok. 30 osób. Swoją "zawodową tożsamość" ujawniło 15 osób: 9 osób było pracownikami naukowymi, 4 osoby to administratorzy systemów komputerowych, inżynierowie systemowi i programiści, 2 kolejnych respondentów to studenci.

Pytania ankiety powstały na podstawie informacji znalezionych w sieci Internet w serwisach tematycznych poświęconych WWW, na podstawie kilku artykułów w prasie poświęconej temu tematowi oraz w efekcie własnych przemyśleń.

Treść ankiety podzielona jest na 3 części, dotyczące:

Całość ankiety zawarta jest w załączniku 1 niniejszej pracy. Niektóre z pytań są prowokujące. W przypadku innych pytań mogłoby się zdawać, że odpowiedź na nie jest oczywista. Jak się jednak okazało i na takie pytania mogą być różne odpowiedzi. Pytania są różnej postaci. Niektóre wymagają jedynie zaznaczenia wybranej odpowiedzi, inne wpisania oceny, a jeszcze inne dołączenia własnego komentarza.

Pierwsza część ankiety dotyczy zagadnienia: "zawartość serwisu WWW", pytania dotyczą charakteru strony, ilości grafiki, sposobu nawigacji, autentyczności informacji i wersji językowych. W części drugiej zawarto pytania dotyczące bardziej poziomu języka HTML, długości, czasu wczytywania, rodzaju grafik oraz zachowania strony w przeglądarce. Ostatnia, najdłuższa część traktuje o stopniu zaawansowania technicznego stron i wymaga od wypełniającego pewnej wiedzy w badanej dziedzinie. Pytania dotyczą między innymi rodzaju i typu przeglądarki, wersji HTML, akceptowalnych formatów dźwiękowych i języków skryptowych, technologii generowania stron WWW, możliwości użycia ciasteczek - cookies, znanych edytorów HTML i in. Cała ankieta ma 57 pytań. Na końcu każdej części dołączono punkt na własny komentarz ankietowanego. Ankieta kończy się prośbą o zadanie pytania, którego zadaniem ankietowanego zabrakło w ankiecie.

2. Część merytoryczna

Część zawiera czternaście pytań o merytoryczną "zawartość serwisu WWW", czyli o niesioną prze nie treść.

Zdaniem ankietowanych strona powinna nieść informacje, czyli mieć postać tekstową z niewielką ilością grafik (22 na 25 głosów), choć wyrafinowana forma jest również akceptowalna (13 na 24 głosów). Jednak oglądanie pięknych witryn o niewielkiej zawartości informacyjnej to strata czasu (17 na 24 głosy). Co do liczby wersji językowych ankietowani byli w zasadzie zgodni - powinna istnieć jedna wersja w języku obcym (24 głosy), 22 osoby uważały, że powinien to być język angielski. Jedna osoba uważała, że powinna istnieć także wersja w języku niemieckim. Nawigacja na stronie powinna być oparta na spisie podstron - mapce serwisu (19 na 24 głosy), a strona powinna posiadać odnośniki do innych o tej samej tematyce (24 na 25). Licznik odwiedzin czy też statystyka nie były niezbędne (dla 18 z 26 było to bez znaczenia), a aktualność informacji mogła być zaznaczona jedynie poprzez datę ostatniej aktualizacji (17 na 26). Autentyczność zamieszonych informacji powinna być potwierdzana przez posiadanie odpowiednich certyfikatów (14 na 24 głosy). W pytaniu 9., w którym poproszono o wskazówkę jaki charakter powinien mieć serwis WWW Instytutu Informatyki, większość ankietowanych stwierdziła, że powinien to być serwis informacyjny i edukacyjny. Wyniki ankiety, dla pytań 1-11 zostały przedstawione na Rysunku 1. Kolumna i przy każdym z pytań oznaczają liczbę osób, które wybrały odpowiedź i. Proszę zauważyć, że niektóre wybory wzajemnie nie wykluczają się.

W pytaniu dwunastym, jako serwisy "dobre" ankietowani wymieniali polskie czasopisma: www.gazeta.pl, www.rzeczpospolita.pl, serwisy komercyjne np. www.apple.com, www.ssh.com, www.cisco.com, www.eragsm.com.pl oraz informacyjne: www.cnn.com, www.onet.pl www.slashdot.com www.mim.poznan.pl. Pytanie 13, w którym ankietowany miał ocenić wybrane serwisy WWW w skali 2-5, było zazwyczaj opuszczane. Prawdopodobnie ze względu na konieczność odwiedzenia danej strony. Ankietowani oceniali zazwyczaj te strony, które podali w poprzednim punkcie jako ich zdaniem dobre. Najczęściej ocenili serwis gazety "Rzeczpospolita" oraz witrynę firmy Apple. Ta ostatnia zebrała najwięcej pochlebnych opinii. Średnia ocen dla serwisów wymienionych w pytaniu trzynastym została przedstawiona na Rysunku 2. W uwagach dotyczących tej części ankietowani podawali jako pożądaną cechę aktualność serwisu, oraz maksimum treści przy minimum słów.

Rys. 1 Wyniki pierwszej części ankiety, pytania 1-11.

Rys. 2 Średnia ocena ogólna dla serwisów wymienionych w Pytaniu 13.

3. Część prezentacyjna

W tej części ankiety, składającej się z 15 pytań, ankietowani wyrażali swoje preferencje co do formy przedstawienia informacji na stronach WWW. Można sądzić, iż ankietowani chcą mieć kontrole nad stroną, gdyż (w pytaniu 21) 22 głosujących na 25 chce panować nad dawaniem adresu URL oglądanej strony do folderu "ulubione". Respondenci nie uważają, aby automatyczne otwieranie nowych okien przez przeglądarkę było pozytywną cechą (pytanie 22), a 19 na 25 wolało, aby strona używała standardowych krojów pisma (pytanie 17.). Jednocześnie nie chcą wszystkich parametrów ustawiać ręcznie: informację o stronie kodowej w nagłówku strony chciało mieć 15 na 23 ankietowanych (pytanie 15.). Respondenci nie unikają nowych cech, które oferuje HTML: ramki akceptowało 18 z 21 osób (w pytaniu 16.), dopuszczają Oni użycie animacji i grafik jako tła strony - ponad połowa akceptowała desenie w tle tekstu i 17 na 24 akceptowało animowane grafiki i ruchome tło - w pytaniach 26. i 27. Wyniki odpowiedzi na te dwa ostatnie pytania są szczególnie zaskakujące, jeśli zważyć na uciążliwość np. migających "bannerów" reklamowych i deseni tła pogarszających czytelność tekstu. Być może wynika to z niedostatecznie precyzyjnego zadania pytania?

Co do długości strony i czasu wczytywania ankietowani akceptowali strony nie mieszczące się w całości na ekranie (16 na 24, pytanie 24) i gotowi byli czekać na ich załadowanie do 15 sekund (15 na 24 ankietowanych). Na podstawie Tabeli 2 widać, iż strona o rozmiarze np. 100 kB daje się wczytać w tym preferowanym czasie jeśli użytkownik dysponuje łączem - na przykład modemem - o prędkości co najmniej 56 kb/s (czas w tabeli nie uwzględnia czasu kontaktowania się z serwerem, oraz przyjmuje się, że użytkownik dysponuje całym pasmem).

Rodzaj łącza

Wielkość strony

5 kB

10 kB

20 kB

30 kB

100 kB

1 MB

1CD (650 MB)

modem 9,6 kb/s

modem 14,4 kb/s

modem 28,8 kb/s

modem 33,6 kb/s

modem 56,0 kb/s

ISDN 128 kb/s

T1 1,5 Mb/s

POLPAK 2 Mb/s

LAN 10 Mb/s

T3 45 Mb/s

4,3 s

2,8 s

1,4 s

1,2 s

0,7 s

0,32 s

< 0,05 s

< 0,05 s

< 0,05 s

< 0,05 s

8,6 s

5,6 s

2,8 s

2,4 s

1,4 s

0,6 s

< 0,05 s

< 0,05 s

< 0,05 s

< 0,05 s

17,2 s

11,2 s

5,6 s

4,8 s

2,8 s

1,28 s

0,1 s

< 0,05 s

< 0,05 s

< 0,05 s

25,8 s

16,8 s

8,4 s

7,2 s

4,2 s

1,92 s

0,16 s

0,12 s

< 0,05 s

< 0,05 s

86 s

56 s

28 s

24 s

14 s

6,4 s

0,54 s

0,4 s

< 0,05 s

< 0,05 s

14,5 min

9,7 min

4,8 min

4,16 min

2,49 min

65,5 s

5,59 s

4,19 s

0,83 s

0,18 s

6,5 dnia

4,3 dnia

2,19 dnia

1,8 dnia

1,12 dnia

11,8 h

60,5 min

45,4 min

9 min

2 min

Tabela 1 Rodzaj łącza a czas wczytywania stron

Rozbieżność opinii ankietowanych można było zauważyć w dwóch przypadkach. Równe liczby 9 osób były za obecnością gotowych formularzy wyszukiwarek na stronie jak i za całkowitym zrezygnowaniem z ich stosowania, a 6 ankietowanych było za umieszczeniem wyłącznie odnośników do wyszukiwarek. Drugim przypadkiem było pytanie o sposób wyświetlania stron w przeglądarce - czy całość informacji ma być przez nią prezentowana, czy też mają być do tego używane zewnętrzne aplikacje. Również tym razem liczba głosów była identyczna - za i przeciw opowiedziało się 11 ankietowanych.

Ankietowani akceptowali ukrycie dokładnego adresu URL strony wskutek stosowania ramek (pytanie 24, 14 na 22 ankietowanych), nawet mimo tego, że utrudnia to zrobienie zakładki do konkretnej strony w strukturze ramek. 18 na 25 osób wolało, aby informacje reklamowe (tzw. bannery) nie pojawiały się na stronach nie mających charakteru komercyjnego.

Pytanie 25. miało charakter techniczny. Mowa w nim była o sposobie wykorzystania protokołu FTP. Część odnośników na stronach WWW prowadzi do zasobów dostępnych za pośrednictwem FTP. Rozwiązanie takie jest proste, ale ma kilka wad. Pierwszą z nich jest ujawnienie danych użytkownika w polu URL, co w przypadku serwerów FTP niedostępnych przez użytkownika ANONYMOUS jest problemem. W przypadku zerwania transmisji nie jest obsługiwane jej wznawiane (tzw. resuming) - choć najnowsze przeglądarki zaczynają sobie radzić z tym problemem. Wyniki tego pytania okazały się bardzo zróżnicowane. Część ankietowanych pozostawiło istniejące rozwiązanie bez zmian (6 na 22 osoby), natomiast pozostali wybierali dwa różne warianty. Pierwsza grupa zdecydowała o wykorzystaniu adresu FTP jako informacji w kliencie FTP, czyli zewnętrznym programie (8 osób). Ta sama liczba ankietowanych zastosowała by jeszcze inne rozwiązania. Najczęściej wymieniano tutaj całkowitą rezygnację z protokołu FTP, lub dostęp tylko do serwerów ANONYMOUS. Inne propozycje to: usunięcie hasła z pola URL, umożliwienie użytkownikowi wyboru programu: przeglądarka, klient FTP. Dokładne wyniki tej części ankiety przedstawia Rys.3. Podobnie jak na Rys. 1, kolumna i przy wybranym pytaniu oznacza liczbę osób, które wybrały odpowiedź i.

Rys. 3 Wyniki 2 części ankiety - pytania 15-28

4. Część techniczna

Ostatnia ankiety część poświęcona była standardom technologicznym w WWW. Wypełniając tą część, składającą się z 26 pytań, ankietowani musieli, niestety, wykazać się podstawową znajomością technik stosowanych w sieci Internet, języka HTML oraz znać przynajmniej kilka aplikacji związanych z WWW.

Niezależność od platformy

Najczęściej poruszanym w literaturze problemem dotyczącym projektowania stron WWW jest przystosowanie serwisu do prawidłowego wyświetlania w różnych przeglądarkach. Mimo, iż język HTML z definicji powinien zapewnić niezależność od środowiska sprzętowo-programowego to praktyka pokazuje sytuację odmienną. Istnieje opinia, iż ok. 40 % kosztów poniesionych na zrealizowanie witryny to właśnie koszty dostosowania kodu stron dla różnych przeglądarek. Powstaje więc pytanie czy serwis powinien być przystosowany do przeglądania konkretną przeglądarką i określoną jej wersją, czy też powinien być uniwersalny. Ankietowani byli zgodni w tej kwestii (23 na 24 osoby) - serwis powinien być uniwersalny.

Drugi popularny trudny wybór wynika z wyglądu strony w przeglądarce tekstowej. Mimo, iż większość użytkowników korzysta ze środowisk graficznych, to jednak część z nich bądź używa terminali tekstowych, bądź też systemów, w których z różnych względów nie ma trybu graficznego. Strona może zostać zaprojektowana w trosce o takich właśnie użytkowników. Oczywiście, graficzne walory serwisu będą niedostępne, a osiągalne będą jedyne informacje tekstowe. Ważną rzeczą jest wówczas umożliwienie nawigacji w zasobach informacyjnych. Jeśli strona nie posiada opisu odnośników (atrybut ALT języka HTML) to dotarcie do interesujących informacji może okazać się niemożliwe. Ankietowani w przeważającej większości zdecydowali, że serwis powinien dać się czytać przeglądarkami tekstowymi (16 na 22 ankietowanych). Wyniki tego pytania mogą być powodowane profilem zawodowym ankietowanych - reprezentujących głównie środowisko naukowo-akademickie.

Ramki

Równie często poruszaną kwestią jest celowość użycia ramek na stronach WWW. Mimo iż ramki ułatwiają nawigację, to istnieje opinia, że prawie każda strona da się przedstawić bez użycia ramek nie tracąc nic z funkcjonalności. Ankietowani opowiedzieli się za użyciem ramek (15 na 21 osób), zaznaczając że często zwiększają one czytelność. W odpowiedzi na zadane pytanie 33., która wersja języka HTML powinna być stosowana, większość stwierdziła iż wystarczająca jest wersja 3.0 (18 na 22 głosy), a mieszanie różnych wersji HTML jest niepożądane (17 na 21 osób).

Znaczniki META

Strony WWW zawierają w nagłówkach tzw. metainformacje (znacznik META) niewidoczne dla użytkownika. Informują on programy klienta jak uzyskać dostęp do zawartości danego dokumentu, opisują samą zawartość określając jego przydatność. W nagłówku mogą znaleźć się informacje o rodzaju strony kodowej dokumentu (CHARSET), opis dokumentu (DESCRIPTION), oraz słowa kluczowe powiązane z tym dokumentem (KEYWORDS). Znaczniki META (takie jak Content-Encoding, Content-Lenght, Expires, Last-Modified, Noindex) są też wykorzystywane przez oprogramowanie sieciowe, np. pole Expires jest informacją dla serwerów PROXY o ważności posiadanej kopii pliku, lub są używane przez systemy indeksujące zawartość sieci. Na pytanie, czy strony WWW powinny zawierać tego rodzaju informacje w nagłówku ankietowani odpowiedzieli, że raczej tak (13 osób uznało to za pożądane, 10 nie miało nic przeciwko temu, a jedna osoba uznała to za nieważne).

Bezpieczeństwo

Ciekawe wyniki uzyskano w pytaniu o możliwość stosowania cookies. Mechanizm ten pozwala na utrzymanie ciągłości sesji, która niezbędna jest w przeprowadzaniu transakcji sieciowych. Protokół HTTP nie gwarantuje ciągłości sesji, ze względu na to, iż jest protokołem bezstanowym. Pobranie strony kończy połączenie i dla serwera klient (przeglądarka) przestaje mieć znaczenie. Informacje o połączeniu nie są nigdzie przechowywane. Żadne dane, takie jak np.: zmienne, zasoby systemowe wykorzystywane przez to połączenie nie są przechowywane na serwerze WWW. Jest to wada, a zarazem zaleta. Dzięki temu serwer może szybko obsłużyć dużą liczbę użytkowników. Nie byłoby to możliwe przy podtrzymywaniu przez serwer parametrów połączenia dla wielu klientów. Ankietowani zadecydowali w większości (pytanie 47.), że serwis nie powinien wykorzystywać cookies (15 na 23 osób), 6 osób nie miało nic przeciwko temu, a 2 były zdecydowanie przeciwne.

Czasami konieczne jest zapewnienie podwyższonego bezpieczeństwa komunikacji w sieci. Na pytanie, czy protokół SSL jest wystarczającym zabezpieczeniem większość ankietowanych odpowiedziała, że tak (9 na 23 osoby), 6 osób uważało, że jednak bezwzględnie potrzebny jest dodatkowy element bezpieczeństwa. Pozostali, tj. 8 osób uzależniało rodzaj stosowanych zabezpieczeń od charakteru operacji, wartości przesyłanej informacji, potrzeb i kosztów. W odpowiedziach na pytanie 52., 18 z 24 respondentów stwierdziło że anonimowość jest dla Nich istotna podczas korzystania z sieci. Ponad połowa użytkowników nie jest jednak zadowolona z obecnego stanu ochrony danych osobowych (11 na 20 ankietowanych, pytanie 53).

Rzadko stosowane techniki

Pytania 38. i 40. dotyczyły raczej mało znanych technik PUSH / PULL oraz PICS. Pierwsza z nich działa w przeglądarkach Netscape i pozwala na automatyczne odświeżanie danych na stronie WWW - z inicjatywy serwera (server push), bądź klienta (client pull). Ankietowani w większości opowiedzieli się za niestosowaniem mechanizmu PUSH/PULL przez serwis WWW, o ile nie jest to niezbędne (20 na 24 ankietowanych). Pozostali zastosowali by to rozwiązanie mimo, iż komplikuje to komunikację a przeglądarki nie są w tym względzie kompatybilne. Druga z wymienionych technik - pozwala na oznaczanie stron WWW, tak aby oprogramowanie po stronie klienta mogło analizować zawartość i na tej podstawie kontrolować dostęp do strony. Na pytanie (40.), czy serwis powinien korzystać z mechanizmu PICS ponad połowa ankietowanych zadecydowała, że jest to uzasadnione (11 na 20 osób), 4 osoby uważało, że nie jest to konieczne, a dla 5 nie miało to znaczenia.

Grafika i multimedia

Rola grafiki i multimediów na stronie może być różna. Od funkcji dekoracyjnej, ilustracyjnej (elementy graficzne tworzą atmosferę, klimat witryny, wspomagają słowo) - aż po tworzenie użyteczne metafory przyspieszające odnajdywanie poszukiwanych informacji. Pliki graficzne, animacje i dźwięk znacznie zwiększają objętość stron, dlatego należy stosować je z umiarem. Jest to błędem, szczególnie początkujących webmasterów, że braki treści starają się zamaskować fantazyjną oprawą multimedialną wabiącą Internautów. Na pytanie (35.) czy serwis powinien zawierać elementy multimedialne, a jeśli tak to jakie, ankietowani wymieniali najczęściej animacje (13 na 23 głosujących). Pozostali wybierali muzykę oraz filmy z dźwiękiem (po 5 głosów). Co do formatów obiektów multimedialnych (pytanie 36.) ankietowani najczęściej wybierali format GIF (17 na 19 głosujących). Na drugimi miejscu użytkownicy wymieniali najczęściej MPG oraz MP3 (wymieniło je 11 głosujących). Trzecie miejsce zajęły: zdobywający sobie w ostatnim czasie coraz większą popularność format ShockWave - Flash oraz format WAV (10 głosujących). Pozostałe formaty to: RealAudio (6 głosów), MIDI (5 głosów), AU (4 głosujących). Z dodatkowych jakie użytkownicy umieścili by na stronie to: ASF oraz VIV. Odpowiedzi na pytanie 36 zostały zilustrowane na Rys. 5.

Na stronach WWW spotyka się osadzone elementy innych aplikacji, np. filmy, których otwarcie powoduje uruchomienie odtwarzacza systemowego dla tego formatu plików. Na pytanie czy serwis powinien zawierać tego typu elementy ankietowani w przeważającej większości zdecydowali, iż nie jest to sytuacja pożądana (pytanie 42, 14 głosów przeciw na 20 głosujących). Równie często można spotkać się z koniecznością instalowania dodatkowych pluginów, rozszerzeń przeglądarki i in. lub wręcz uruchamiać dodatkowe aplikacje, tylko po to aby w pełni móc obejrzeć serwis WWW. Ankietowani zdecydowanie uznali, iż jest to niewskazane (20 na 22 głosujących, pytanie 48).

Formatowi ShockWave poświęcono pytanie 50. Początkowo nie wróżono mu wielkiej przyszłości, ale jak teraz robi on prawdziwą furorę. Wcześniejsza sytuacja mogła wynikać z trudności w przygotowaniu animacji oraz z faktu, iż format ten jest prawnie zastrzeżony. Niewielkiej wielkości pliki z animacją wektorową i zsynchronizowanym dźwiękiem potrafią bardzo ożywić statyczne do tej pory strony WWW. Na temat czy serwis powinien zawierać animacje ShockWave Macromedia ankietowani mieli różne zdanie - taka sama ich liczba była za jak i przeciw (8 osób). Głosy przeciw mogą być spowodowane koniecznością posiadania odpowiedniego plugina. Prawdopodobnie w przyszłych przeglądarkach obsługa tego formatu będzie standardem (MS Internet Explorer podczas instalacji pozwala już dodać obsługę tego formatu).

JAVA i języki skryptowe

Na stronach WWW można spotkać aplety JAVA - oddzielne programy dostępne z poziomu przeglądarki, nieraz znacząco podnoszące walory serwisu. Aplet może pełnić różne funkcje, od przewijania tekstu, po np. skomplikowany model graficzny, na którym można obserwować naprężenia jakiejś, ustalając wartości sił. Ponieważ JAVA wykorzystuje tzw. maszynę wirtualną (tłumaczącą kod apletu na konkretną platformę użytkownika) i posiada ograniczone możliwości ingerencji w system operacyjny użytkownika, może być łatwo i bez niebezpieczeństw stosowana. Na pytanie (41.), czy serwis WWW powinien wykorzystywać aplety JAVA ankietowani nie byli zgodni (11 głosów za i tyleż przeciw), jednocześnie zaznaczając, iż aplety "mogą" - jeśli jest taka potrzeba - a nie "powinny" być stosowane.

W ostatnim czasie rośnie znaczenie języków skryptowych typu server - side. Do klasycznego CGI dołączyły w ostatnich latach takie rozwiązania, jak np. ColdFusion, ASP, PHP czy Java Server Pages. W zastosowaniach biznesowych są to rozwiązania nie tylko zalecane, ale w wielu przypadkach konieczne. Na pytanie 39. dotyczące preferencji stosowanych języków skryptowych i technik generowania stron WWW ankietowani uznali za najbardziej pożądane użycie języka Java Script (15 głosów za użyciem na 21 głosujących). Drugim pod względem popularności okazał się stary i sprawdzony CGI (13 głosów za i 1 przeciw), następnie, zdobywający szybko popularność, PHP (8 głosów). Technologie ASP i JSP otrzymały po 2 głosy. Z kolei produkty ActiveX oraz Visual Basic Script nie cieszyły się uznaniem użytkowników. Pierwszy z nich otrzymał 1 głos przeciw, a drugi aż 3 głosy sprzeciwu. Rezultat ten prawdopodobnie spowodowany jest niebezpieczeństwem z jakim wiąże się stosowanie tych technik, a respondenci zdawali sobie z tego sprawę. Odpowiedzi na to pytanie zostały zilustrowane na Rys.6. Opinie negatywne były odejmowane od pozytywnych. Stąd obecność wartości ujemych.

"Interaktywność" przez email

Jak już wspomniano jedną z największych zalet stron WWW jest interaktywność. Ze strony WWW użytkownik może np. wysłać e-mail do autora lub treść swojego zamówienia. Obecnie portale internetowe oferują darmowe skrzynki pocztowe i ich obsługę w całości opartą na WWW (nie jest potrzebny klient SMTP/POP). Jeśli adres e-mail na stronie podany jest tylko w postaci odnośnika (lub jako formularz ale w jego akcji podane jest polecenie "mailto"), jego wybranie spowoduje uruchomienie klienta poczty, co w przypadku braku konta e-mail może stać się problemem. Dlatego na niektórych stronach WWW istnieją gotowe formularze pocztowe, obsługiwane przez skrypty, pozwalające wysyłać e-mail bezpośrednio ze strony WWW. Na pytanie (46.) czy formularz na stronie WWW powinien być oparty na skrypcie (np. w języku perl) realizującym wysyłanie poczty, 12 osób odpowiedziało twierdząco (na 23 głosujące).

CSS i XML

W miarę jak WWW trafia do coraz liczniejszego grona odbiorców wygląd stron nabiera niebagatelnego znaczenia. Wczesne wersje języka HTML nie pozwalały na pełną kontrolę nad postacią wizualną. Nawet wersja 3.2 posiadała tą wadę. Różne przeglądarki mogły różnie wyświetlać ten sam dokument. Rozwiązaniem tych niedogodności mają być Style Kaskadowe (CSS). CSS to język opisujący sposób, w jaki przeglądarki mają wyświetlać zawartość odpowiednich elementów HTML. W ankiecie zagadnieniu temu poświęcone były pytania 43 i 44. Pierwsze z nich mówiło o tym, czy opis prezentacji można mieszać z informacją, czy też należy raczej zastosować style. Zdecydowana większość ankietowanych uznała za wskazane użycie stylów i rozdzielenie informacji od opisu sposobu jej prezentacji (14 na 20 osób). Style można dołączać do dokumentu na cztery różna sposoby. Na pytanie (44.) czy serwis powinien korzystać z różnych stylów CSS ankietowani mieli podzielone zdania. Taka sama liczba była za i przeciw (9 osób).

Za korzystaniem z XML wypowiedziało się 13 osób, a 3 były przeciw. Z drugiej strony, kolejnych 10 osób nie wypowiedziało się w tej kwestii. Można więc sądzić, że język ten i cel jego istnienia nie jest jasny dla wielu respondentów.

Przygotowywanie stron WWW

Do tworzenia kodu stron WWW w języku HTML można wykorzystać zwykły edytor tekstowy. Jednak mimo oczywistej zalety, jaką jest pełna kontrola nad kodem, takie podejście jest bardzo pracochłonne. Dlatego powstały edytory WYSWYG. Większość z edytorów wymienionych w ankiecie jest właśnie typu WYSWYG. Na pytanie, z jakimi edytorami HTML się zetknęli, użytkownicy najczęściej wymieniali edytor Netscape Composer (18 na 21 odpowiadających). Na drugim miejscu pod względem popularności figurował produkt firmy Microsoft - MS Front Page. Polski edytor Pajączek oraz Hot Dog zebrały po 8 głosów. Kolejna pozycja (po 4 głosy) to Macromedia DreamWeaver, HotMetal oraz inne edytory (notepad, vi, Visual Page). Odpowiedzi na pytania przestawia Rys. 7.

Profesjonalizm polskich projektantów stron WWW można ocenić raczej krytycznie. Ogólnie firmy oferujące usługi tego rodzaju można podzielić na trzy grupy. Pierwsza grupa to projektanci amatorzy. Druga to doświadczone studia graficzne i pracownie DTP, które poszerzyły swoją ofertę o projektowanie witryn internetowych. Trzecią, najbardziej elitarną grupą są firmy wyspecjalizowane w projektowaniu stron WWW. W takich firmach w skład grupy tworzącej strony wchodzą: grafik, webdesigner (html, dhtml, zachowania przeglądarek internetowych), programista (skrypty jscript, cgi) oraz specjalista od marketingu. Pytanie 54 dotyczyło tworzenia i obsługi serwisów WWW - kto powinien realizować te zadania. Na pytanie to ankietowani odpowiedzieli, iż ich zdaniem autor artykułu powinien tworzyć i obsługiwać strony WWW (12 na 24 głosy). Firma zajmująca się tym profesjonalnie zajęła drugie miejsce (8 głosów). Na ostatnim miejscu ankietowani wymieniali administratora serwera - root’a (4 głosy). Uzyskana odpowiedź jest zaskakująca, gdyż na analogicznej zasadzie należałoby oczekiwać iż autor książki, lub artykułu w gazecie, zadba o formę graficzną publikacji, dobór papieru i dystrybucję publikacji. Taka odpowiedź wynikać może z profilu zawodowego respondentów (większość z nich ma wykształcenie informatyczne). Dlatego większość z Nich uważa, że może samodzielnie przygotować strony WWW. Można sądzić, że opinia ta będzie się zmieniać w miarę ewolucji i wzrostu złożoności technologii WWW.

Odpowiedzi na pytania w tej części zostały zestawione na Rys.4.

Rys. 4 Wyniki 3 części ankiety

Rys. 5 Preferowane formaty obiektów multimedialnych - pytanie 36

Rys. 6 Preferowane języki skryptowe i technologie - pytanie 39

Rys. 7 Znane edytory HTML - pytanie 51

5. Podsumowanie

Przeprowadzona ankieta pozwoliła już przy niespełna 30 wypełnionych formularzach poznać preferencje użytkowników co do postaci, zawartości i zaawansowania stron WWW. W niektórych pytaniach można zauważyć silne tendencje w odpowiedziach. W innych z kolei opinie są podzielone. Na podstawie przedstawionych odpowiedzi można sądzić, że ankietowani mają dosyć konserwatywne opinie na temat działania WWW. Widać to np. w preferencjach języków skryptowych, poczuciu znaczenia własnej anonimowości, niechęci do "zbyt samodzielnych" poczynań przeglądarki w systemie komputerowym, przedkładaniu treści nad formą. Z drugiej strony, zaskakujące okazało się np. akceptowanie migających grafik i deseni w tle strony.

Nasza ankieta z pewnością nie była pozbawiona wad. Niektóre z pytań o charakterze technologicznym okazały się zbyt szczegółowe. Wynika to zarówno z braku odpowiedzi na wiele z nich, jak i z udzielonych wprost wypowiedzi. Np. jedna z osób napisała: "czy normalny człowiek musi wiedzieć co to jest XML? grafika shock to też nowa rzecz, z punktu widzenia marketingu przy tak szerokim segmencie … zwiększacie błąd próby". Z drugiej strony sama natura badanych zagadnień utrudnia jej przeprowadzenie gdyż szybkie zmiany technologiczne sprawią wkrótce, że niektóre z pytań będą nieaktualne.

Mimo wszystkich niedostatków wierzymy, że dzięki przeprowadzonej ankiecie zebraliśmy użyteczne informacje o poglądach Internautów, zwłaszcza informatyków. Serdecznie dziękujemy wszystkim, którzy zechcieli wziąć udział w naszym badaniu.


Słowniczek

A

ASP - Active Server Pages

C

CGI - Common Gateway Interface

CSS - Cascading Style Sheets

G

GIF - Graphics Interchange File

H

HTML - HyperText Markup Language

HTTP - HyperText Transmission Protocol

J

JPEG - Joint Photographic Expert Group

JSP - Java Server Pages

M

MIME - Multipurpose Internet Mail Extension

P

PHP - Platform for Hypertekst Processing

PICS - Platform for Internet Content Selection

PNG - Portable Network Graphics

POP - Post Office Protocol

R

RFC - Request For Comment

S

SGML - Standard Generalized Markup Language

SMTP - Simple Mail Transmission Protocol

SSL - Secure Socket Layer

U

URI - Unique Resource Identifier

URL - Unique Resource Locator

X

XML - eXtensible Markup Language

W

WYSWYG - What You See is What You Get


Bibliografia

[1] David Siegel, "Tworzenie stron WWW", Optimus Pascal Multimedia

[2] Magazyn Internet, październik 1999, str. 72 - 76

[3] Wprost, 2 lipca 2000, str. 52 - 54

[4] Chip Special, grudzień 1999, str. 8 - 15

[5] Magazyn Internet, październik 1999, str. 72 - 76

[6] Magazyn Internet, luty 2000, str.36 - 37

[7] Magazyn Internet, marzec 2000, str. 42 - 44, 81 - 82

[8] Magazyn Internet, czerwiec 2000, str.52 - 53

[9] Magazyn Internet, lipiec 2000, str.41 - 42

[10] Wybrane artykuły, "Magazyn CHIP", http://www.chip.pl

[11] Wybrane artykuły, "PC kurier", http://www.pckurier.pl

[12] Serwis "Webmaster - Magazyn Profesjonalistów WWW", http://webmater.pckurier.pl

[13] Dokumenr RFC numer 1463 - http://www.ietf.org/rfc/rfc1463.txt?number=1463

[14] Dziennik internetowy PAP, 07.09.2000

[15] DomainStats.Com - http://www.domainstats.com, dane z dnia 24 lipca 2000

[16] NetNames Polska - http://www.netnames.pl

[17] MediaMetrix - http://www.mediametrix.com

[18] Raport "2000 Worldwide Web 100" - http://www.intl.novell.com/corp/intl/uk/company/part3_2000www100.pdf

[19] Adam Dyba, praca magisterska "Nowe media w reklamie", 1997


Załącznik - ankieta

Zwracamy się do Państwa z uprzejmą prośbą o wypełnienie ankiety dotyczącej zawartości merytorycznej, sposobu prezentacji stron WWW oraz związanych z nimi zagadnień technicznych. Uzyskane informacje mają być wskazówką do ulepszenia serwisu WWW Instytutu Informatyki. Po opracowaniu, wyniki zostaną udostępnione na naszych stronach www.
Wypełniając ankietę prosimy o zaznaczenie odpowiednich kratek. W wersji elektronicznej (plik Word 6.0) prosimy o wpisanie znaku "X" na odpowiednim polu. Brak wyboru uznamy za brak zdania na dany temat (o ile brak odpowiedniego pola oznaczającego brak zdania).
Wypełnione ankiety prosimy zwracać: w wersji papierowej Maciejowi Drozdowskiemu (p. 422, Instytut Informatyki P.P.), w wersji elektronicznej Michałowi Łusiakowi (email: saracen@aurora.put.poznan.pl).

Z poważaniem,

        Michał Łusiak
        Maciej Drozdowski


Zawartość serwisu WWW:

1. Czy preferujesz serwisy w postaci tekstowej czy też takie, których forma jest bardziej wyrafinowana?

... tekst, prosta forma ... wyrafinowana forma

2. Czy uważasz, że serwis WWW powinien posiadać spis podstron (spis treści) ułatwiający poruszanie się po serwisie, czy też jest on opcjonalny i wystarczy jedynie przycisk "powrót na stronę główną"?

... spis podstron ... tylko przycisk "powrót na stronę główna"

3. Czy na stronie powinien znajdować się w zasadzie wyłącznie tekst, który jest "treścią", natomiast grafiki w bardzo małej liczbie, czy też grafiki są urozmaiceniem monotonnej strony i powinno ich być jak najwięcej?

... tekst z niewielką ilością grafiki ... jak najwięcej grafiki

4. Jeżeli strona jest na ściśle określony temat, to czy powinna zawierać odnośniki do innych stron o tej samej tematyce?

... tak ... nie

5. Czy serwis WWW powinien koniecznie posiadać statystykę odwołań pokazującą informacje o odwiedzających czy też jest ona opcjonalna i wystarczy zwykły licznik, a może i on jest zbędny?

... powinien posiadać statystykę ... wystarczy licznik pobrań strony

... żadne z powyższych ... bez znaczenia

6. Czy powinna istnieć przynajmniej jedna wersja w języku obcym - jakim - czy też powinno być ich więcej?

... powinna istnieć druga wersja w języku ......................

... więcej wersji językowych w językach: ......................

7. Czy serwis WWW powinien mieć możliwość subskrypcji, tak aby pocztą otrzymywać informacje o zmianach, czy jest to opcjonalne i np. wystarczy data ostatniej modyfikacji?

... tak, subskrypcja jest przydatna ... nie, wystarczy data ostatniego uaktualnienia

8. Czy autentyczność informacji serwisu WWW powinna być potwierdzona przez posiadanie odpowiednich certyfikatów?

... tak ... nie

9. Co do zawartości serwisu WWW Instytutu Informatyki - jaki powinien mieć on charakter informacyjny, informacyjno - edukacyjny czy może komercyjny ?

... informacyjny ... informacyjno - edukacyjny

... komercyjny ... inny, jaki? ....................................................................

10. Czy akceptujesz serwis merytorycznie (treściowo) obszerny, ale o skromnej oprawie?

... tak ... nie

11. Czy warto oglądać serwisy piękne w formie lecz o niewielkiej wartości informacyjnej?

... tak ... nie

12. Podaj kilka przykładów serwisów WWW, których forma i treść są twoim zdaniem dobre.

.........................., ......................... , ........................., ..........................

.........................., ......................... , ........................., ..........................

13. Oceń w skali 2-5 następujące serwisy WWW:

www.cnn.com

ogólnie .................... merytorycznie ...................... wizualnie ......................

www.wb.com

ogólnie .................... merytorycznie ...................... wizualnie ......................

www.balthaser.com

ogólnie .................... merytorycznie ...................... wizualnie ......................

www.rzeczpospolita.pl

ogólnie .................... merytorycznie ...................... wizualnie ......................

www.slashdot.com

ogólnie .................... merytorycznie ...................... wizualnie ......................

www.isonews.com

ogólnie .................... merytorycznie ...................... wizualnie ......................

www.yaromat.com

ogólnie .................... merytorycznie ...................... wizualnie ......................

www.apple.com

ogólnie .................... merytorycznie ...................... wizualnie ......................

www.macromedia.com

ogólnie .................... merytorycznie ...................... wizualnie ......................

www.kwarc-roft.pl

ogólnie .................... merytorycznie ...................... wizualnie ......................

14. Prosimy o Twoje uwagi na temat merytorycznej zawartości serwisu WWW.

.............................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................

Sposób przedstawienia informacji:

15. Czy w nagłówku strony powinna być zawarta informacja o stosowanej stronie kodowej, czy też jest ona zbędna i strona kodowa ustawiana będzie ręcznie w przeglądarce?

... "charset" powinien się znaleźć w nagłówku      ... ręczne ustawiane strony kodowej

... obojętne

16. Czy strona powinna zawierać pasek nawigacyjny oparty na ramkach zawierający spis treści?

... tak ... nie

17. Ładnie wyglądające strony korzystają z różnych czcionek. Istnieje jednak niebezpieczeństwo, że odwiedzający stronę nie będzie ich posiadał. Czy strona powinna wykorzystywać różne kroje pisma (atrybut <FONT FACE=...>) czy raczej wyświetlać kroje standardowe?

... różne kroje pisma ... kroje standardowe

18. Jaką długość powinna mieć strona? Czy powinna (w miarę możliwości) w całości mieścić się na ekranie, czy może być dłuższa?

... w całości na ekranie ... może być dłuższa

... bez znaczenia

19. Ile czasu jesteś gotów czekać na wczytywanie strony (1 sekunda trwa w przybliżeniu tyle ile wypowiedzenie "121")?

... mniej niż 5 sekund ... od 5 do 15 sekund ... dłużej niż 15 sekund

20. Niejednokrotnie znalezienie potrzebnych informacji w Internecie zmusza do użycia tzw. wyszukiwarek internetowych (np. infoseek, altavista, yahoo i inne). Czy serwis powinien zawierać gotowe formularze popularnych wyszukiwarek, same odnośniki do nich, czy są one całkowicie zbędne (gdyż takie funkcje oferują np. programy integrujące się z przeglądarkami np. NaviScope)?

... powinien zawierać formularze ... wystarczą same odnośniki

... żadne z powyższych

21. Niektóre strony zawierają skrypt powodujący dodanie ich adresu do katalogu tzw. "Ulubione" w systemie Windows. Czy uważasz, że użytkownik powinien mieć nad tym kontrolę?

... tak ... nie

22. Często spotyka się strony, na których kliknięcie odnośnika (link) powoduje otwarcie nowego okna, albo nawet samo wejście na stronę powoduje otwarcie okna/okien. Czy uważasz, że jest to pożądane zjawisko ?

... tak ... nie

23. WWW staje się dochodowym przemysłem. Często spotyka się informacje reklamowe. Ich miejsce na stronach komercyjnych nie podlega dyskusji. Czy uważasz, że na stronach nie mających charakteru komercyjnego istnienie reklam jest dopuszczalne?

... tak ... nie

24. Niektóre strony, mimo iż są dość proste, używają ramek. Powoduje to ukrycie dokładnych adresów URL. Czy uważasz to (brak adresów) za dopuszczalne?

... tak ... nie

25. Niejednokrotnie na stronach pojawiają się odnośniki wykorzystujące protokół FTP (ma on postać: ftp://user:pass@host). W systemie Windows kliknięcie powoduje otwarcie okna z zawartością plików serwera FTP. Takie rozwiązanie ma wady (ujawnia hasło użytkownika, opis w przypadku błędu ogranicza się do komunikatu "serwer zwrócił informacje rozszerzone", brak też obsługi wznawiania przerwanych transmisji). Jak powinno to zostać rozwiązane twoim zdaniem?

... pozostawione bez zmian

... adres serwera FTP powinien być tylko informacją do wykorzystania w kliencie FTP

... inaczej, jak? .......................................................................................

26. Na stronach WWW spotyka się efekt polegający na wyświetlaniu tekstu ponad powtarzającym się deseniem. W niektórych przypadkach może to zmniejszyć czytelność. Czy mimo tego uważasz, że takie tło jest dopuszczalne?

... tak ... nie

27. Elementy ruchome np. migające/ ruchome tło, latające obiekty, ruchome grafiki itp. są na stronie:

... pożądane ... akceptowalne ... niepożądane

28. Czy całość informacji (np. obrazki, muzyka) ma być przedstawiana w oknie przeglądarki, czy też powinna być ona wyświetlana przez wybrane przez ciebie (preferowane, ulubione) programy?

... całość w przeglądarce ... wybrane elementy w innych programach

29. Prosimy o Twoje uwagi na temat formy serwisu WWW:

.............................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................

Standardy techniczne serwisu WWW:

30. Strony WWW w nagłówku zawierają niekiedy niewidoczne dla użytkownika ale przydatne informacje. Są to np. opis (description), wyrazy kluczowe (keywords), strona kodowa (charset) i inne. Czy poszczególne strony powinny zawierać te informacje, czy też są one zbędne ?

... powinny zawierać ... mogą być, ale nie są niezbędne

... są zbędne ... bez znaczenia

31. Niektóre przeglądarki oferują funkcje, których nie posiadają inne przeglądarki. Czy uważasz ze serwis powinien być przystosowany do przeglądania konkretną przeglądarką i określoną jej wersją, czy tez powinien być uniwersalny?

... uniwersalny

... przystosowany do przeglądania przy pomocy MS Explorera

... przystosowany do przeglądania przy pomocy Netscape Communicatora

... przy pomocy innej przeglądarki; jakiej? .........................................................

32. Czy serwis WWW powinien dać się przeglądać przeglądarkami tekstowymi (np. Lynx) nie tracąc nic ze swoich informacji?

... tak ... nie

33. Czy serwis powinien być napisany w najnowszym standardzie języka HTML, czy wystarczy wersja, która nie jest starsza niż 3.0 ?

... najnowszy standard ... wersja 3.0 wystarczy

34. Czy dopuszczalne jest mieszanie różnych wersji HTML, czy też należy się ograniczyć do jednej?

... jedna wersja HTML ... dopuszczalne mieszanie

35. Czy serwis WWW powinien zawierać elementy multimedialne, a jeśli tak to jakie?

... muzyka ... animacje ... filmy z dźwiękiem

36. Jeśli strona zawiera obiekty multimedialne, to jakie formaty są akceptowalne?

... AU ... WAV ... MIDI ... RA ... MP3

... MPG ... AVI ... MOV/QT ... animowane GIF ... SWF (Flash)

... Inne; jakie? ............................................................................................

37. Ramki ułatwiają nawigację na stronie. Istnieje jednak opinia, iż prawie każdą stronę da się przedstawić bez użycia ramek. Czy serwis WWW powinien zawierać ramki?

... tak ... nie

38. W niektórych przypadkach zachodzi konieczność ciągłego odświeżania danych na stronie WWW (np. informacji giełdowych, map pogodowych itp.). Czy serwis powinien wykorzystywać takie techniki (np. server push / client pull), nawet mimo tego, że ciągle otwarte jest połączenie sieciowe, wzrasta obciążenie łącza, a przeglądarki nie są w tym względzie kompatybline?

... powinien wykorzystywać

... nie powinien wykorzystywać, o ile nie jest to absolutnie niezbędne

39. Jeśli serwis wykorzystuje języki skryptowe i inne technologie do generowania stron, to czy masz jakieś preferencje dotyczące ich rodzaju?

CGI: ... tak ...nie

PHP: ... tak ...nie

JavaScript: ... tak ...nie

VBScript: ... tak ...nie

ASP: ... tak ...nie

JSP: ... tak ...nie

ActiveX: ... tak ...nie

... nie ma znaczenia ... inne, jakie?..........................................

40. Czy serwis powinien wykorzystywać mechanizm PICS (Platform for Internet Content Selection - jest to metoda oznaczania zawartości stron WWW, odpowiednie oprogramowanie pozwala na kontrole odwiedzanych stron - np. rodzice mogą kontrolować strony oglądane przez dzieci)?

... tak, ma to uzasadnienie ... nie, to nie jest konieczne

... bez znaczenia

41. Czy uważasz ze aplety Javy są potrzebne i serwis WWW powinien je zawierać?

... tak ... nie

42. Czy serwis może i powinien zawierać osadzone elementy innych aplikacji?

... tak ... nie

43. Czy należy ograniczyć się do używania stylów, czy też opis prezentacji można mieszać z informacją (tekstem HTML)?

... powinno dążyć się do oddzielenia informacji od definicji wyglądu strony

... połączenie obu rzeczy jest akceptowalne

44. Czy serwis powinien korzystać z różnych stylów (CSS)?

... tak ... nie, jeden styl wystarczy

45. Czy powinien korzystać z języka XML, mającego elastyczną strukturę, umożliwiającą bardzo precyzyjne opisywanie treści dokumentów?

... tak ... nie

46. Czy formularze na stronach wysyłające informacje do właściciela powinny być oparte na skrypcie (np. CGI), czy też wystarczy zwykły e-mail w akcji formularza ?

... powinien istnieć skrypt ... wystarczy zwykły e-mail

47. Czy serwis może wykorzystywać ciasteczka "cookies", zważywszy że może to ujawniać personalia i preferencje Internauty?

... tak, może wykorzystywać ... nie powinien ... nie może

48. Czy serwis powinien uruchamiać dodatkowe aplikacje ?

... tak ... nie

49. Jeśli wymagane jest podwyższone bezpieczeństwo komunikacji, to czy wystarczy protokół SSL, czy konieczne jest dodatkowe wyposażenie (np. w operacjach bankowych potrzebne jest urządzenie generujące identyfikator sesji potrzebny to potwierdzenia autentyczności odwiedzającego)?

... wystarczy protokół SSL ... potrzeby dodatkowy element bezpieczeństwa

... to zależy. Od czego?...........................................................................

50. Czy serwis powinien zawierać animacje ShockWave Macromedia ?

... tak ... nie

51. Z jakimi edytorami HTML zetknąłeś się:

... MS FrontPage ... MS FrontPage Express

... Netscape Composer ... Adobe GoLive

... Hot Metal ... Hot Dog

... Home Site ... Pajączek

... Macromedia Dreamweaver ... inny, jaki ?....................................

52. Czy twoja anonimowość w czasie wędrowania po sieci jest dla Ciebie istotna?

... tak ... nie

53. Czy obecne standardy ochrony danych osobowych w zadowalają Cię?

... tak ... nie

54. Kto powinien obsługiwać serwis WWW i tworzyć strony WWW?

... root ... dostarczyciel treści (autor)

... specjalna firma (WWW - drukarnia)

55. Prosimy o Twoje uwagi na temat zagadnień technicznych serwisu WWW:

.............................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................

56. Prosimy napisz o co jeszcze powinniśmy się zapytać, a nie mieliśmy odwagi tego zrobić J :

.............................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................

57. Jaki zawód wykonujesz lub jakie jest Twoje główne zajęcie (np. programista, student itp.)?


Dziękujemy.

Wypełnione ankiety prosimy zwracać: w wersji papierowej Maciejowi Drozdowskiemu (p. 422, Instytut Informatyki P.P.), w wersji elektronicznej Michałowi Łusiakowi (email: saracen@aurora.put.poznan.pl).